Гісторыя вызначыла гэтай кнізе адмысловы лёс – быць прачытанаю ў наступным, XXI стагодзьдзі. Магчыма, гэта першая беларуская кніга, якая ўжо ТАМ. Там, дзе традыцыя літаратурна-філязофскага плачу па згубленай мове, волі-долі і Бацькаўшчыне непазьбежна зьменіцца сьцьвярджальнай ідэяй тварэньня новае Беларусі. Дзе будзе зразуметая рацыянальная прырода дабра. Дзе запануе філязофія свабоды, асноўныя прынцыпы якой і сфармуляваў па-беларуску Ігнат Абдзіраловіч.
Але сёньня час гэты яшчэ не прыйшоў.
У вашых руках чацьвертае выданьне эсэ Ігната Абдзіраловіча «Адвечным шляхам» – пасьля прыжыцьцёвае віленскае кніжкі 1921 года яго ў 1989-м апублікавала самвыдавецкая «Супольнасьць», а ў 1990-м яно было ўключана ў зборнік «Вобраз-90». У тым жа годзе ў перакладзе на расейскую мову гэты твор выйшаў у часопісе «Нёман». Кніга, якая ўвесь савецкі час праляжала ў спэцсховах, прабівае сабе шлях у друк прыватна і паўафіцыйна, наўзбоч ад шырокіх дзяржаўных праграм. Эсэ, якое сёньня яшчэ знаходзіцца на пэрыфэрыі грамадзкай, літаратурнай і філязофскай думкі, не выклікае вялікае цікавасьці мэтраў сёньняшняга літаратуразнаўства, што зусім беспадстаўна сьпісалі яго ў «рамантызм».
Гэта не рамантычны твор. І будучыня яго забясьпечаная ўзрастаньнем ягонае актуальнасьці. Гутарка ідзе пра іншую якасьць нацыянальнае сьвядомасьці. Тую гаротную сытуацыю, у якую гісторыя завяла Беларусь і зь якой паўстала ўласна традыцыя літаратурна-філязофскага плачу, І.Абдзіраловіч разглядае як зыходныя дадзеныя, якія патрабуюць ня столькі эмацыйнае ацэнкі, колькі наступнага, але ўжо сьцьвярджальнага разьвіцьця.
Самая прырода станоўчага, прывабная і канструктыўная, ставіць гэты твор наўзбоч ад традыцыі стогнаў аб народнай забітасьці, немачы і сьлепаце… Абдзіраловіч – не аналітык разрухі і не плакальшчык над лёсам занядбанае Беларусі. Ён толькі сьцьвярджае, і гэтым – выключны ў сваім часе. Зрэшты, і ў нашым часе таксама. Што і вызначыла ягонае сучаснае пэрыфэрыйнае становішча.
Другая магутная ідэя «Адвечным шляхам» – ідэя нацыянальнае тоеснасьці, адэкватнасьці. Усё, што ў табе, у прыродзе тваёй, ёсьць лепшага і людзкага, ты максымальна можаш выявіць толькі як беларус. «Яны ня ўцямілі, – піша І.Абдзіраловіч, – што разам зь беларушчынай мы трацім і лепшую частку чалавечнасьці».
Нарэшце, трэцяя істотная рыса. «Адвечным шляхам» – вяршыня літаратурна-філязофскай думкі нашаніўства і той беларускай культуры, якая ніколі не была савецкай, якая не адчула на сабе разбуральнага ўзьдзеяньня таталітарнае ідэалёгіі. І яшчэ – гэта твор віленскай беларускай культурнай традыцыі, напісаны віленчуком.
Ігнат Канчэўскі (Абдзіраловіч) (1896-1923) – нарадзіўся ў Вільні. Бацька ягоны быў судовым чыноўнікам. Пасьля школы Ігнат вучыўся ў Пецярбурскім тэхналягічным інстытуце і Маскоўскім унівэрсытэце. З 1916 г. – у войску. Пасьля – каапэратыўныя курсы ў Маскве і праца ў розных каапэратыўных установах у Смаленску і ў Вільні. Пісаў таксама вершы і артыкулы па каапэрацыі.
Дасканаласьць і унівэрсалізм кнігі «Адвечным шляхам» – выключнай і ў беларускай літаратуры і ў даробку самога І.Абдзіраловіча, – наводзяць на думку калі не пра містыфікацыю, дык, прынамсі, пра таямніцу стварэньня гэтага эсэ, пра неадказальную загадку, якой будзе задавацца, бадай, ўжо наступнае пакаленьне чытачоў.
Сяргей Дубавец
Чытаць эсэ: АДВЕЧНЫМ ШЛЯХАМ. Дасьледзіны беларускага сьветагляду
На жаль, нават Геракліт не змог дапамагчы Ігнату ў яго рамантычным рушэнні. Ды і не мог дапамагчы. Ужо хаця б таму, што форма ракі не плынь, а берагі. Карацей, у нашага маладога філосафа так і не атрымалася больш-менш уцямна сфармуляваць, што ёсць ліючайся формай, а тым болей патлумачыць, як такі феномен магчымы на яве. Зрэшты, апошняе не зашкодзіла гэтай канстанце зрабіцца мемам сярод сучасных беларускіх інтэлектуалаў…
… Тры генеалагічныя лініі лучаць «Адвечным шляхам» з сучасным для брашуры інтэлектуальным кантэкстам. Беларускі мастацкі наратыў, беларуская паэзія і беларуская публіцыстыка – тры рэферэнцыйныя гарызонты, у адсылках да якіх будуюцца выказванні эсэ, той «уток» тагачаснай культуры, па якім Канчэўскі тчэ свае думкі. Пры гэтым, як мы намагаліся паказаць, гэтыя тры культурныя палі вылучаюцца паводле запатрабаваных імі, ці індуцыраваных у іх тэмпаральных устаноўках. У «Адвечным шляху» мы знаходзім усе азначаныя рэжымы працы з часам: разам з літаратурным наратывам Канчэўскі бачыць у гісторыі беларуса контуры ягонага лёсу, чытае ў мінулым Беларусі знакі неадхільнага; разам з паэзіяй углядае адвечнае ў дзейнасці і патрэбах чалавека; разам з публіцыстыкай спрабуе знайсці адказы на надзённыя, неадкладныя пытанні беларускага руху.
Уся творчасць Канчэўскага развівае адны і тыя ж ідэі, і, адпаведна, мусіць разглядацца як адно цэлае. Важна памятаць і пра жыццёвы лёс Канчэўскага, аналізуючы які можна лепш зразумець яго ідэі і перакананні.
… “Адвечным шляхам” запрашае нас у час патрэбы і вызначае свой час як час патрэбы. Час вымагае, патрабуе журбы, тугі па “страчаным часе”, рэфлексіі аб згубе дзён і магчымасцяў. Гэта час эмацыйна споўнены, але ідэйна і падзейна пусты. Час, які супрацьпастаўляе “свежасці” гістарычных і экзістэнцыяльных ран “магілы”, смерць мінулага і мінуўшчыны. Час споўнены тэмпаральнасцю[4]: калі яго цячэнне і бег выходзяць на паверхню і вярэдзяць думку і сумленне. Час, калі самотная самасць чалавека усамотнена бегам часу і збегам акалічнасцяў, пастаўлена перад сваёй уласнай смерцю ў марнаванні часу.
У сучаснай тэрміналогіі ўсталяванне чужой формы пры дапамозе моды і дысцыпліны можна назваць механізмам падпарадкавання, а моду і дысцыпліну — сродкамі падпарадкавання. Такім чынам, у канцовым выпадку мы маем экспансію чужых форм як з Захаду, так і з Усходу, якая ажыццяўляецца праз моду (добраахвотна) і праз дысцыпліну (прымусова). Супадзенне перыяду ўзмацнення гэтай экспансіі (ХVІІІ—ХІХ стагоддзі) з часам, калі беларуская культура (у форме паганства і народных звычаяў) аказваецца амаль цалкам выцесненай “на дно”, выяўляецца тут як сінергетычны фактар, што спрыяе экспансіі. Калі б культурная экспансія адбывалася толькі з аднаго боку, то пры падобных абставінах беларуская культура ўжо была б асімілявана іншай. Але раз мы маем сутыкненне дзвюх культур ці нават “двух цывілізацыйных тыпаў” (тэрмін Шпенглера), то ўзнікае канфлікт паміж заходнімі і ўсходнімі формамі, які, у сваю чаргу, падзяляе Беларусь на дзве часткі і ўтварае ўнутрыкультурную мяжу. Зыходзячы з прынцыпу, што варожыя бакі заўсёды падобныя, якімі б супрацьлеглымі яны ні выглядалі, мяжа выступае ў ролі Іншага ў адносінах да Захаду і Ўсходу. Прычым, менавіта наяўнасць двух варожых бакоў дазваляе захаваць нацыянальную ідэнтычнасць.
