Добры вечар. Я згадзіўся на гэтую размову з аудыторыей Лятучага ўніверсітэта, і рызыкую зараз. Бо тое, што я буду гаварыць – гэта не даклад, не лекцыя. Я буду звяртацца да вершаў, але гэта нават не чытанне. Да, калі верш вводіцца ў нейкую гатовую сістэму – тады ён чытаецца, але тое, што я буду гаварыць – гэта такое “учытванне” у верш. У вершы заўсёды ёсць тое, што вымавілася, і тое, што не вымавілася, ёсць тое, што выявілася, і тое, што не выявілася. Вось мы разам з вамі зараз будзем рабіць гэтую спробу ўчытвання ў тое, што не вымавілася, услухоўванне ў яго.
Чаму верш? Таму што вершы – гэта з’ява яшчэ неасэнсаваная, яна нават так і не асэнсоўваецца, як філасоўскія катэгорыі, напрыклад. У вершы няма гэтых катэгорыяў, у іх ёсць нешта, што думка, мысленне абмінае, як не вартае ўвагі. Яно застаецца пакінутым – тое, што ёсць у паэзіі, у вершах, незапатрабаваным, зрэбным. І ў гэтым зрэбным захоўваецца тое, што філасофія, выходзячы на свае бальшакі і магістралі, сама пакідае, і сама застаецца без нечага, збедненай.
Магчыма, некалі яны былі адно і тое, і філасофія вяла размову з сутнасцямі, і паэзія вяла гаворку з музамі, з багамі і багінямі. Калі мы згадаем блізкую класіку, антыку, то як пачынаецца гамераўская “Іліяда”? “Гнеў, о багіня, усхвалі, Адысея, Пелеева сына”. Зварот да багіні. Без таго, што яна дасць вось гэтую згоду, прыме ўдзел, усхваліць – не адбылося бы і гэтай з’явы. Таксама і наступнікі, Вергілій пачынае свой твор са звароту да музы. Такім чынам мы робім выснову, што творцасць – гэта су-творчасць. У пазнейшыя часы запамятавалі гэта правіла, пайшлі другія арыенціры. Здаецца, яшчэ Кант узгадваў, што паэзія сярод усіх мастацтваў самая ўзнёслая з’ява. З самай узнёслай з’явы яна стала самай абніжанай, з самай узвышанай – самай незапатрабаванай. У чым справа? Мы зараз не будзем гэта разбіраць, але, з аднаго боку, сама рэчаіснасць стала не гатовая для размовы з тымі велічынямі, с боскімі існасцямі, з якімі мае справу паэзія. З другога боку, сама паэзія пачала глядзець на тое, што адбываецца, на навакольную рэчаіснасць. Яна глядзіць на рэакцыю аудыторыі, ці пачынае арыентавацца на нейкі пажаданы водгук.
Але паэзія ўсё роўна, у сваіх існых праявах, творах, вершах, захоўвае тое першапачатковае. Яно, магчыма, застаецца невымоўным, але застаецца. Я з сабой прынес некалькі тэкстаў, адны з іх апрабаваныя, да якіх я звяртаўся некалькі разоў. І вось новы тэкст, які яшчэ толькі зняўся з роздума, са стала, але яшчэ не паспел зняцца ў дапісванні, гэта такі сваеасаблівы чарнавік. І я маю прапанову рызыкнуць і пачытаць вам гэта чарнавое, каб мы разам паўслухоўваліся ў тое, што там хаваецца, у гэтым вершы, з аднаго, з другога боку падыйшлі да тых дзвярэй, якія адчыненыя, альбо якія ёсць. Як бы вайшлі у туя майстэрню, у якой я сам правёў некалькі апошніх дзён.
Гэта верш, які некалі зачапіў маю ўвагу. Ён звычайны, просты, але ў гэтай звачайнасці, простасці нешта тоіцца. Гэта верш паэта, якога ўжо няма, яго прозвішча Алесь Пісьмянкоў, і зараз я пачну чытаць. Але гэта не чытанне, а ўчытванне, мы разам будзем у полі ўвагі, разам учытвацца.
Такім чынам, пачынаем. Яшчэ раз – гэта яшчэ не высновы, гэта нейкія зацемкі, але сыстэма ў іх ёсць. Чаму я не увожу гэта ў фісасофскую сістэму – таму што гэта адразу аддаць іх гэтай сістэме і яна іх праглыне, зробіць свою выснову, а вось тое, што прысутнае у вершы, застанецца або сцёртым, або адсунутым. І нашая задача, вось з гэтых зместаў, што хаваюцца ў вершы, гэту сістэму нанова ўзняць, раскрыць. Такім чынам:
Зацемкі з зімовага саду.
Чытаем верш.
Сваёй назвы ён не мае і сам увесь з’яўляецца назвай да таго, што кранае, што выяўляе, што вымаўляе, і называецца па першым радку “Мой сад у снезе па калена…”, аўтар Алесь Пісьмянкоў. Жыццёпіс Алеся Пісьмянкова чапаць не будзем, зазначым толькі, што распачаўся ён у 1957-м, завершыўся – абарваўся – у 2004-м, верш сам старонка з яго жыццёпісу і напісаўся за год да таго, як яго не стала.
Чытаем верш.
Мой сад у снезе па калена,
Азяб у золь і снегапад…
Табе не холадна, Алена?
Табе не холадна, Алена?
Табе не хочацца назад?
Мой сад зусім не салаўіны –
У ім ахрыплыя вятры,
У ім рабіна ды каліна,
У ім рабіна ды каліна –
Вось і усе яго дары.
Мой сад пусцее без дагляду.
Яго сячэ калючы град.
Ён замаркоціўся без свята…
Ён замаркоціўся без свята…
Табе не хочацца назад?
Мой сад у снезе па калена.
Над ім і золь, і снегапад…
Табе не холадна, Алена?
Табе не боязна, Алена?
Табе не хочацца назад?
Мы прачыталі верш (прачыталі?!.), ён просты і нават празрысты, усё ў ім для слыху і разумення вядомае, аднак у яго простасці і празрыстасці ёсць нешта тое, што затрымлівае ўвагу, што надае вершу глыбіню і ў ёй тоіцца і для самога верша застаецца невядомым. Невядомае не адстароньваецца ад верша і тым больш яму не супрацьпастаўляецца, яно ў ім выяўляецца, выяўляецца не становячыся вядомым.
